ସପ୍ତଦଶ ଶତାବ୍ଦୀର ପ୍ରଥମାର୍ଦ୍ଧରେ ବ୍ୟାସ ମହାଭାରତକୁ ହିନ୍ଦୀରେ ପୁନଃରଚନା କରିବାକୁ ଅନେକ ଚେଷ୍ଟା କରାଯାଇଥିଲା । ସେଥିମଧ୍ୟରୁ ସୁନ୍ଦର ଦାସର ବିରାଟ ପର୍ବ (୧୬୨୪), ମାନସିଂଙ୍କ ଅଶ୍ୱମେଧ ପର୍ବ (୧୬୩୫) ଏବଂ ଶ୍ରୀପତିଙ୍କର କର୍ଣ୍ଣ ପର୍ବ (୧୬୨୨) ଉଲ୍ଲେଖନୀୟ । କିନ୍ତୁ ପ୍ରଥମ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ପୁନଃରଚନା ୧୬୬୧ ରୁ ୧୭୨୪ ମଧ୍ୟରେ ସବଳ ସିଂ ଚୌହ୍ୱାନଙ୍କଦ୍ୱାରା କରାଯାଇଥିଲା । ଶିବ ସିଂ ସରୋଜ ଏବଂ ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ସୂତ୍ର ଅନୁଯାୟୀ, ସବଳ ସିଂ ରାଜା ମିତ୍ରସେନ୍ଙ୍କ ଅଧୀନରେ ଥିବା ଏଟାୱା ଗାଁର ଜମିଦାର ଥିଲେ । ସବଳ ସିଂ ତାଙ୍କ ମହାଭାରତରେ ରାଜା ମିତ୍ରସେନ୍ [୧] ଏବଂ ମୋଗଲ ସମ୍ରାଟ ଐରଙ୍ଗଜେବଙ୍କ ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।
ରାମଚରିତମାନସ ରଚନା ହେବାର ପ୍ରାୟ ଶହେ ବର୍ଷ ପରେ ସବଳ ସିଂ ପ୍ରାୟ ଚବିଶ ହଜାର ଦୋହା ଏବଂ ଚୌପାଇ ମଧ୍ୟରେ ମହାଭାରତର ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ କାହାଣୀ ଉପସ୍ଥାପନ କରିଥିଲେ । ତାଙ୍କର କାର୍ଯ୍ୟ ରାମଚରିତମାନସ ପରି ଲୋକପ୍ରିୟ ହୋଇପାରିଲା ନାହିଁ, କିନ୍ତୁ ସରଳ ଉପସ୍ଥାପନା ହେତୁ ଏହାର ଅନେକ ପ୍ରଭାବ ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ ।
ଏନସାଇକ୍ଲୋପିଡିଆ ଅଫ୍ ଇଣ୍ଡିଆନ୍ ସାହିତ୍ୟ (ସାହିତ୍ୟ ଏକାଡେମୀ) ଅନୁଯାୟୀ ଗୁରୁ ଗୋବିନ୍ଦ ସିଂ ସବଳ ସିଂଙ୍କ ରଚନାକୁ ଗୁରୁମୁଖୀରେ ଅନୁବାଦ କରାଇଥିଲେ । ଏହା ବ୍ୟତୀତ ସବଳ ସିଂଙ୍କ ମହାଭାରତ ପାଣ୍ଡୱାନୀ ଲୋକନୃତ୍ୟ ନାଟକ ଉପରେ ମଧ୍ୟ ପ୍ରଭାବ ପକାଇଛି । ବିଶ୍ୱାସ କରାଯାଏ ଯେ ସବଳ ସିଂଙ୍କ ମହାଭାରତ କେବଳ ସଂସ୍କୃତ ମହାଭାରତର ଏକ ସଂକ୍ଷିପ୍ତ ରୂପ ।
ଏହା ବ୍ୟତୀତ ସ୍ୱର୍ଗାରୋହଣ ପର୍ବ ଶେଷରେ ସବଳ ସିଂ କହିଛନ୍ତି ଯେ ସେ କେବଳ ବ୍ୟାସଙ୍କୁ ଅନୁକରଣ କରିଛନ୍ତି ଏବଂ ନିଜକୁ ଅର୍ଥହୀନ ବୋଲି ବର୍ଣ୍ଣନା କରିଛନ୍ତି । କବିଙ୍କ ଏହି ବିନୟୀ ଭାବ ବ୍ୟାସ ମୁନିଙ୍କ ପ୍ରତି ତାଙ୍କର ସମ୍ମାନ ପ୍ରଦର୍ଶନ କରେ । କିନ୍ତୁ ବାସ୍ତବରେ ସବଳ ସିଂଙ୍କ ମହାଭାରତ ଅନେକାଂଶରେ ବ୍ୟାସଙ୍କ ମହାଭାରତଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ । ଏଥିରେ ବ୍ୟାସ ମହାଭାରତ ପରି ଅଠର ପର୍ବ ଅଛି କିନ୍ତୁ କୌଣସି ଶୃଙ୍ଖଳା ଏବଂ ମହାପ୍ରସ୍ଥାନିକ ପର୍ବ ନାହିଁ । ସେମାନଙ୍କ ସ୍ଥାନରେ ସବଳ ସିଂ ଗଦା ଓ ଐଷିକ ପର୍ବ ରଖିଛନ୍ତି । ତେବେ, ବ୍ୟାସଙ୍କ ଶଲ୍ୟ ପର୍ବରେ ଗଦା ଏବଂ ସୌପ୍ତିକ ପର୍ବରେ ଏଷିକ ନାମରେ ଉପ ପର୍ବ ରହିଛି ।
ଏହା ବ୍ୟତୀତ ସବଳ ସିଂଙ୍କ ମହାଭାରତରେ ଏପରି ଅନେକ ପ୍ରସଙ୍ଗ ଅଛି, ଯାହା ମହାଭାରତଠାରୁ ସମ୍ପୂର୍ଣ୍ଣ ଭିନ୍ନ, ଯେପରିକି ବ୍ରାହ୍ମଣଙ୍କ ଅଭିଶାପରେ କର୍ଣ୍ଣଙ୍କ ରଥର ଚକ ଭୂମିରେ ବୁଡ଼ିଯିବାର କାରଣ ଥିଲା । ସବଳ ସିଂଙ୍କ କାହାଣୀ, ଏହି ଅଭିଶାପ ମୈଥୁନି ନାମକ ଏକ ଗାଈଦ୍ୱାରା ବିରାଟପୁରରେ ଦିଆଯାଇଥିଲା । ସେହିପରି, ବ୍ୟାସ ପଶା ଖେଳ ସମୟରେ ଧୃତରାଷ୍ଟ୍ର ସଭାରେ ଥିଲେ, କିନ୍ତୁ ସବଳ ସିଂଙ୍କ କାହାଣୀରେ ତାହା ନୁହେଁ ।
ସବଳ ସିଂଙ୍କ ମହାଭାରତରେ ଏଭଳି ପ୍ରସଙ୍ଗ ଅଛି ଯାହା ବ୍ୟାସ ମହାଭାରତରେ ଦେଖିବାକୁ ମିଳେ ନାହିଁ । ଯେପରିକି ଗାନ୍ଧାରୀ ଏବଂ କୁନ୍ତୀଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ଶିବ ମନ୍ଦିରରେ ପୂଜାପାଠ କରିବା ନେଇ ବିବାଦ ହେବା; ଦୁର୍ଯ୍ୟୋଧନ ଯୁଦ୍ଧକ୍ଷେତ୍ରରେ ପ୍ରବାହିତ ରକ୍ତ ନଦୀ ପାର ହୋଇ ଏକ ଅଜ୍ଞାତ ମୃତ ଦେହ ସାହାଯ୍ୟରେ ପାର ହେବା ଏବଂ ତା’ପରେ ସେ ଶବ ତାଙ୍କ ପୁତ୍ର ଲକ୍ଷ୍ମଣକୁମାରଙ୍କର ବୋଲି ଜାଣି ଜାଣି ବିଳାପ କରିବା ଆଦି ପ୍ରସଙ୍ଗ ରହିଛି ।
ଯଦି ସବଳ ସିଂଙ୍କ କାର୍ଯ୍ୟ ବ୍ୟାସଙ୍କଠାରୁ ଏତେ ଭିନ୍ନ, ତେବେ ଏହାର ଉତ୍ସ କ’ଣ ଥିଲା?
ଅନ୍ୟାନ୍ୟ ଆଧୁନିକ ଭାରତୀୟ ଭାଷାଗୁଡ଼ିକୁ ଯାଞ୍ଚ କରିବାବେଳେ, ସବଳ ସିଂଙ୍କ କାହାଣୀରେ ଓଡ଼ିଆ ମହାଭାରତର ଭାବନା ଦେଖିବାକୁ ମିଳିଥାଏ । ସବଳ ସିଂଙ୍କ ପ୍ରାୟ ଦୁଇଶହ ବର୍ଷ ପୂର୍ବରୁ ସାରଳା ଦାସ ସମଗ୍ର ମହାଭାରତକୁ ଓଡ଼ିଆରେ ପୁନଃ ରଚନା କରିଥିଲେ । ଓଡ଼ିଆ ମହାଭାରତ ପରି ସବଳ ସିଂଙ୍କ ମହାଭାରତରେ ଗଦା ଏବଂ ଏଷିକ ପର୍ବ ଅଛି ଏବଂ କୌଣସି ଶୃଙ୍ଖଳା ଏବଂ ମହାପ୍ରସ୍ଥାନିକ ପର୍ବ ନାହିଁ ।
ଏହା ବ୍ୟତୀତ, ସବଳ ସିଂ ଯେଉଁଠାରେ ବ୍ୟାସଙ୍କଠାରୁ ଏକ ଭିନ୍ନ କାହାଣୀ କୁହନ୍ତି, ସେଠାରେ ତାଙ୍କର ରଚନା ଓଡ଼ିଆ ମହାଭାରତର ନିକଟତର ହୋଇଛି । ଯେପରିକି ସହଦେବ ପାଣ୍ଡୁଙ୍କ ପୁଅ ହେବା ଏବଂ ଦୁଶାସନଙ୍କ ହତ୍ୟା ସମୟରେ ଭୀମଙ୍କଦ୍ୱାରା ସମସ୍ତଙ୍କୁ ଏପରିକି କୃଷ୍ଣଙ୍କୁ, ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ କରିଥିଲେ । ଏପରିକି ଭୀମ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ଚ୍ୟାଲେଞ୍ଜ କରିଥିଲେ । ଭୀମଙ୍କଠାରେ ନରସିଂହଙ୍କ ରୂପ ଅଛି ବୋଲି କୃଷ୍ଣ କହି ଭୀମଙ୍କୁ ଶାନ୍ତ କରିଥିଲେ । ସେହିଭଳି ଆରୋହଣ ପର୍ବରେ ଧର୍ମଦେବ ଯୁଧିଷ୍ଠିରଙ୍କ ସହ କୁକୁର ରୂପରେ ଯାତ୍ରା ଆରମ୍ଭରୁ ନୁହେଁ ବରଂ ହଠାତ୍ ଶେଷରେ ଆସନ୍ତି । ସୂଚନାଯୋଗ୍ୟ ଯେ ସବଳ ସିଂ ପୁରୀର ପ୍ରଭୁ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କ ବିଷୟରେ ଉଲ୍ଲେଖ କରିଛନ୍ତି ।
କିଛି ପ୍ରସଙ୍ଗକୁ ସବଳ ସିଂ ଓଡ଼ିଆ ମହାଭାରତଠାରୁ ସାମାନ୍ୟ ଭିନ୍ନ ଢଙ୍ଗରେ ଉପସ୍ଥାପିତ କରିଛନ୍ତି । କୁନ୍ତୀ କର୍ଣ୍ଣଙ୍କଠାରୁ ଏକ ତୀର ମାଗିବା ବିଷୟରେ ଚର୍ଚ୍ଚା ହେଉଛି, କିନ୍ତୁ ଏହି ପାଞ୍ଚଟି ତୀର ପର୍ଶୁରାମ କର୍ଣ୍ଣଙ୍କୁ ଦେଇଥିବାବେଳେ ସାରଳା ଦାସଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀ, ହର ଏବଂ ହରି କର୍ଣ୍ଣଙ୍କୁ ଦୁଇଟି ତୀର ଦେଇଥିଲେ । ସେହିଭଳି ଅଭିମନ୍ୟୁଙ୍କୁ ହତ୍ୟା କରିବା ପରେ କୃଷ୍ଣ ଶୋକାକୁଳ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ସ୍ୱର୍ଗକୁ ନେଇ ତାଙ୍କୁ ଭେଟିବାକୁ ଯାଇଥିଲେ, ଯେଉଁଠାରେ ଅଭିମନ୍ୟୁ ଅର୍ଜୁନଙ୍କୁ ଚିହ୍ନିବାକୁ ମନା କରିଦେଇଥିଲେ । ସବଳ ସିଂଙ୍କ କାହାଣୀରେ ଅଭିମନ୍ୟୁ ଚନ୍ଦ୍ରଙ୍କ ପୁତ୍ର ବୁଧ ହୋଇଥିବାବେଳେ ସାରଳା ସାସଙ୍କ ଅନୁଯାୟୀ ସେ ଦେବୀ ଉଗ୍ରତାଙ୍କ ପୁତ୍ର । ଏହି ପ୍ରସଙ୍ଗଗୁଡ଼ିକ ବ୍ୟାସ ମହାଭାରତରେ ନାହିଁ ।
ନିଶ୍ଚିତ ଭାବରେ ହିନ୍ଦୀ ମହାଭାରତ ଉପରେ ଓଡ଼ିଆ ମହାଭାରତର ପ୍ରଭାବ ରହିଛି କିନ୍ତୁ ଉଭୟଙ୍କ ମଧ୍ୟରେ ମୌଳିକ ପାର୍ଥକ୍ୟ ରହିଛି । ସାରଳା ଦାସଙ୍କ କାହାଣୀରେ ପାଣ୍ଡବମାନେ ଜାଣିଥିଲେ ଯେ କର୍ଣ୍ଣ କୁନ୍ତୀଙ୍କ ପୁତ୍ର ଏବଂ ସେ ଦ୍ରୋଣଙ୍କ ତତ୍ତୱାବଧାନରେ ଶିକ୍ଷାଲାଭ କରିଥିଲେ । ସବଳ ସିଂଙ୍କ ମହାଭାରତରେ ପାଣ୍ଡବମାନେ କର୍ଣ୍ଣଙ୍କ ଜନ୍ମ ପରିସ୍ଥିତି ବିଷୟରେ ଅଜ୍ଞ ଥିଲେ ଏବଂ କର୍ଣ୍ଣ ମହର୍ଷି ପର୍ଶୁରାମଙ୍କର ଜଣେ ଶିଷ୍ୟ ଥିଲେ । ଅନ୍ୟ ଏକ ପ୍ରମୁଖ ପାର୍ଥକ୍ୟ ହେଉଛି ଭଗବଦ୍ ଗୀତା ସାରଳା ଦାସଙ୍କ କାହାଣୀର ଏକ ଅଂଶ ନୁହେଁ ବରଂ ସବଳ ସିଂଙ୍କଦ୍ୱାରା ସଂକ୍ଷେପରେ ପ୍ରସ୍ତୁତ କରାଯାଇଛି ।
ସବଳ ସିଂଙ୍କ ମହାଭାରତ ଏବଂ ସାରଳା ଦାସଙ୍କ ମହାଭାରତ ମଧ୍ୟରେ ଗଭୀର ସମାନତା ହେତୁ, ଓଡ଼ିଆ ମହାଭାରତର କାହାଣୀଗୁଡ଼ିକ ସବଳ ସିଂଙ୍କ ନିକଟରେ କିପରି ପହଞ୍ଚିଲା ବୋଲି ପ୍ରଶ୍ନ ଉଠିବା ସ୍ୱାଭାବିକ ? ସବଳ ସିଂ ନିଜେ ଓଡ଼ିଶା ଯିବାର କୌଣସି ଉଲ୍ଲେଖ ନାହିଁ । କିନ୍ତୁ ଆମେ ଜାଣୁ ଯେ ଦୀର୍ଘ ଦିନ ଧରି ଉତ୍ତର ଭାରତ ଓ ଓଡ଼ିଶା ମଧ୍ୟରେ ସାଂସ୍କୃତିକ ଏବଂ ଅର୍ଥନୈତିକ ସମ୍ପର୍କ ରହିଆସିଛି । ଇଟାୱା ମଧ୍ୟ ସେହି ମାର୍ଗରେ ପଡ଼େ ଯେଉଁଥିରେ କୃଷ୍ଣ ଭକ୍ତମାନେ ଓଡ଼ିଶାରୁ ଶ୍ରୀମନ୍ଦିରକୁ ଆସୁଥିଲେ । ଏହା ସମାନ ମାର୍ଗ ଥିଲା ଯାହା ଛତ୍ରପତି ଶିବାଜୀ ଦ୍ୱାରା ବ୍ୟବହୃତ ହୋଇଥିଲା । ଯଦୁନାଥ ସରକାରଙ୍କ ‘ଶିବାଜୀ ଆଣ୍ଡ ହିଜ ଟାଇମ୍ସ’ ଅନୁଯାୟୀ, ଶିବାଜୀ ଐରଙ୍ଗଜେବଙ୍କ ବନ୍ଦୀତ୍ୱରୁ ବାହାରି କାଶୀ ଏବଂ ଗୟା ଦେଇ ପୁରୀରେ ଭଗବାନ ଜଗନ୍ନାଥଙ୍କୁ ଦେଖିବା ପରେ ରାଜଗଡ଼କୁ ଫେରିଥିଲେ ।
